Dzięki współpracy polsko-amerykańskiej, United States Holocaust Memorial Museum w Waszyngtonie przygotowało wystawę, którą będzie można oglądać do końca września br. w Markowej obok ekspozycji stałej. Intencją jej autorów jest zaprezentowanie postaw takich ludzi na szerszym, europejskim tle, ale także postawienie szeregu pytań, które kierują uwagę na etyczny wymiar dokonywanych w tamtym czasie wyborów i postaw ludzkich.

-Jako gospodarz tego, tak obrosłego w symbole, miejsca - Muzeum Polaków Ratujących Żydów podczas II Wojny Światowej - mam zaszczyt powitać Państwa na otwarciu wystawy, która przyjeżdża do nas z daleka, bo z Waszyngtonu, a jak gdyby z bliska, bo historia Polski, tak naznaczona wielowiekową obecnością Żydów, w naturalny sposób łączy się z historią żydowskiej diaspory w Stanach Zjednoczonych.

Wystawa "Byli sąsiadami. Ludzkie wybory i zachowania w obliczu Zagłady", przygotowana przez United States Holocaust Memorial Museum, którą za chwilę uroczyście otworzymy, prezentuje spojrzenie na Zagładę jako na połączenie diabolicznego planu nazistowskich Niemiec z - takim czy innym - przyzwoleniem ludności okupowanych terenów na eksterminację ich żydowskich współobywateli. Respektujemy tę perspektywę. Zarazem, ponieważ spoglądamy na wystawę i na zjawisko historyczne Zagłady z naszego punktu widzenia, który nie jest mniej uprawniony, pamiętamy o takich ludziach jak Wiktoria i Józef Ulmowie, którzy dla ratowania żydowskich sąsiadów, położyli na szali własne życie i ostatecznie zapłacili własnym życiem oraz życiem swoich dzieci.

Przy tej uprawnionej różnicy perspektyw staramy się wzajemnie rozumieć - każdy perspektywę swojego partnera. Na tym właśnie polega wartość umiejscowienia tej wystawy, pochodzącej z daleka - z muzeum w Waszyngtonie, tutaj, w muzeum w Markowej.

Sądzimy, podobnie jak nasi amerykańscy goście, że problem moralnych wyborów jest kluczowym elementem wychowania młodego pokolenia. Zawsze warto - także w odniesieniu do przeszłości, której już nie zmienimy - stawiać sobie pytanie: "Czy można było zrobić więcej dla ratowania życia człowieka zagrożonego?". Uczciwe szukanie odpowiedzi na to pytanie wydaje się budować pewnego rodzaju busolę moralną w odniesieniu do teraźniejszości i do przyszłości - a na teraźniejszość i przyszłość już mamy wpływ. A skoro tak, to pozwolę sobie powiedzieć na koniec: mimo, że ciąży nam straszne brzemię przeszłości, to nie jesteśmy skazani na fatalizm. I jakkolwiek wybór Wiktorii i Józefa Ulmów był heroiczny, a więc z natury rzeczy wyjątkowy, możemy i powinniśmy pracować nad tym, aby w mniej ekstremalnych sytuacjach ludzie zachowywali się przyzwoicie.

Ufam, że wystawa, którą za chwilę otworzymy, będzie prowadzić do lepszego zrozumienia historii, a przez to do lepszego wzajemnego rozumienia się nas, którzy mając tak różne korzenie i tak różne doświadczenia historyczne, mamy przecież w sobie wszyscy tę samą ludzką skłonność do poszukiwania prawdy, dobra i piękna. - mówił podczas swojego wystąpienia dyrektor Muzeum Polaków Ratujących Żydów podczas II Wojny Światowej Waldemar Rataj

Podczas transmitowanej w internecie debaty dyrektor Waldemar Rataj sformułował następujące pytania: 1. Jakie były przyczyny, że jedni ryzykowali życie podczas okupacji niemieckiej, by ratować życie swoich sąsiadów Żydów, a inni współpracowali, albo byli obojętnymi obserwatorami tragicznych wydarzeń? 2. Co skłoniło Ulmów z Markowej do udzielenia schronienia i pomocy Żydom, pomimo że za taki czyn okupacyjne władze niemieckie karały śmiercią całą rodzinę? 3. Jaki obecnie sens ma edukacja o Holokauście? 4. Co znaczy być Sprawiedliwym dzisiaj i czy poznaliśmy prawdziwą ich liczbę? Odpowiedzi na te i inne pytania podjęli się uczestnicy debaty on-line: Jacek M. Nowakowski, kurator w United States Holocaust Memorial Museum, dr Mateusz Szpytma, historyk, współtwórca Muzeum Polaków Ratujących Żydów oraz dr Leopold Zgoda, filozof, etyk, współpracownik Muzeum Ulmów.

Otwarcie wystawy w Markowej i debata to ważne wydarzenie kulturalne, które miało miejsce przed 14. Międzynarodowym Dniem Pamięci o Ofiarach Holocaustu na Podkarpaciu. Jak co roku 27 stycznia zostały zapalone znicze w poszczególnych miejscach regionu związanych z Holocaustem, które są symbolem naszej pamięci. Poniżej apel organizatorów i oficjalny komunikat dotyczący wystawy " Byli sąsiadami. Ludzkie zachowania i wybory w obliczu Zagłady ".